دانلود مقاله داروسازی شیمی داروئی 

 

مقدمه:

در ابتد لازم مي‌دانم در مورد شيمي داروئي و تعريفاتي كه در اين رشته وجود دارد صحبت كنم.

ملاحضات اساسي شيمي داروئي:

الف ـ تعريف: دكتر گلن اوت يوت شيمي داروئي را بطور مناسبي تعريف كرده است. در تعريف او، شيمي داروئي رشته‌اي است كه اصول شيمي و زيست شناسي را بكار گرفته است و دانشي مي‌آفريند كه در آن، مواد درماني حاصل مي‌گردند. از اينرو شيمي‌داروئي‌دان‌ها نه تنها بايد يك شيمي آلي‌دان قابلي باشند، بلكه بايد اطلاعات اصولي در علوم زيستي، بخصوص بيوشيمي و فارماكولوژي داشته باشند.

ارتباط شيمي داروئي با علوم ديگر در نماي زير نشان داده شده است:

ب ـ تكامل تاريخي: آغاز درمان موثر با مواد شيميائي در قدمت خود محو شده است، زيرا قبل از آنكه تاريخ پزشكي ثبت شده باشد، اين درمان وجود داشته است. موفقيت‌هاي اوليه بدست آمده در جستجوي مواد شيميائي موثر بر عليه بيماريها اكثرأ بر ضد بيماريهاي عفوني بوده است و بر عليه بيماريهاي كه همراه با پيري هستند، يعني افزايش خون و سرطان، كمتر موفق بوده‌اند. همچنين به علت آنكه غالب فرآيندهاي شيميائي تكامل نيافته بودند، از اينرو، در آغاز، طبيعت بود كه مواد داروئي با ارزش و اميدواركنند‌ه‌اي را ارائه كرد. در 3000 سال قبل از ميلاد، امپراطور شنگ نونگ داروي خام چ انگ شان (Ch’ang Shan) را براي درمان مالاريا ذكر كرد. در سال 50 ميلادي پليني آسپيديوم را در بيماريهاي انگلي معرفي كرد.

چند قرن اخير مملو از تناقص‌ها و تضادهاست. امروزه به جالينوس احترام گذاشته مي‌شود، ولي روش‌هاي بي ارزش او در كاربرد مقادير جزئي از مواد طبيعي در درمان بيماريها كه در قرن دوم ميلادي آغاز شدند، به مدت 1500 سال ادامه يافتند.

لرد ليستر براي اولين بار فنل را در جراحي هاي سترون به كار برد، ولي عجيب است كه او محلولي كه ماده داروئي تجاري معروفي است نام او را بر خود دارد ولي ارزش داروئي آن قابل سئوال است. در سالهاي اخير به همت شيمي داروئي‌دان‌ها مواد درمان گسترده متعددي خلق شده‌اند. شيمي داروئي‌دان‌ها بخشي از يك گروه مختلط از دانشمندان رشته‌هاي مختلف هستند كه به اين موفقيت‌ها نائل شده‌اند.

اسامي اين دانشمندان و مشاركتهاي آنان آنقدر زياد است كه بتوان در اينجا ذكر كرد. معهذا، دو نام به علت شهرت ويژة آنان ذكر مي‌شود.

يكي از آنان مرحوم اليور كام مدير علمي شركت پارك ـ ديويس است، كه دانشگاه ايلينوي را هنگامي كه معلم جواني در رشته شيمي آلي بود ترك كرد و به اين شركت ملحق شد. در اين مدت كتاب تجزية كيفي شيمي آلي را نوشت و كمك كرد تا انتشار يك سري كتاب تحت عنوان سنتزهاي آلي بنيان نهاده شود. كام مجبور شد علاوه بر آنكه يك شيمي آلي‌دان خوب باشد، يك فارماكولوژي‌دان خوبي هم شود. تعداد قابل ملاحظه‌اي از مواد داروئي موثري را يا ايجاد كرد و يا ايجاد آنها را تشويق كرد. به عنوان نمونه‌اي از افرادي كه در دانشگاهها رهبري در شيمي داروئي را به عهده داشتند، مرحوم پروفسور ف.ف. بلانك استاد دانشگاه ميشيگان بود كه دورة دكتراي فلسفي در رشته شيمي داروئي را در آمريكا برقرار كرد. در اين دوره برنامة ويژه‌اي در سنتز تاكيد شده بود. 78 دانشجو به راهنمائي او درجه دكتراي خود را دريافت داشتند. او اولين فردي بود كه بخش شيمي داروئي جامعة شيمي آمريكا، سمپوزيومي را به نام او اختصاص داد.

طبقه بندي داروها: داروها را مي‌توان بر پاية اصول مختلف طبقه بندي كرد. معمولأ داروها را بر طبق:

الف ـ ساختمان شيميائي

ب ـ اثر فارماكولويكي

طبقه بندي كرد.

پيشگفتار:

تاريخچه و كليات: كلمه فارماتولوجي (Pharmacology– انگليسي) يا فارماكولوژي ( Pharmacologie- فرانسه) از دو واژه يوناني فارماكون (Pharmakon) يعني دارو و لژين (Legein) يعني بحث كردن اقتباس گرديده است. بنابراين فارماكولوژي رشته‌اي از علوم را تشكيل مي‌دهد كه خواص فيزيكي و شيميائي اثرات و موارد استعمال، اشكال داروئي، عوارض و درمان مسموميت و روش و مقدار مصرف تركيبات مختلف داروئي را مورد بحث قرار مي‌دهد.

اين رشته را به فارسي داروشناسي مي‌نامند. تحقيق و تفحص دربارة خواص داروها، يك رشته جديد از علوم پزشكي وداروسازي نيست، بلكه داراي قدمت بسياري مي‌باشد. زيرا، از موقعي كه انسان خلق شد مصرف گياهان گوناگون براي درمان بيماريهاي مختلف آغاز گرديد، و در حقيقت مطالعه و بررسي نباتات طبي از همان موقع بنحوي كه ميسر بود شروع شد، و طي قرنهاي متمادي تنها راهنماي قدما براي تحقيق دربارة تركيبات داروئي، خرافات، موهومات و درك احساسات شخصي بود كه اغلب توام با تشريفات و مراسم خاص انجام مي‌گرفت. مثلأ فيثاغورث، در قرن ششم، تصور مي‌كرد كه نگهداشتن شست (شود) در دست، موجب پيشگيري بيماري صرع مي‌شود. مصرف دارو در گذشته كاملأ آزمايشي و تجربي بود، و بدون آشنائي به طرز اثر آنها، فقط با توجه به خواص درماني ظاهري هر يك، مورد استفاده قرار مي‌گرفت.

چيني‌ها قديم دندانهاي اژدها را براي درمان تشنج مصرف ميكردند و امروزه مسلم شده است كه كلسيم مادة اصلي تشكيل دهندة استخوان، براي معالجه بيماري تتاني (TeTang) بسيار موثر مي‌باشد. سابقأ بيماري گوآتر (Goitre بزرگ شدن غده درقي) را بوسيلة اسفنجهاي طبيعي سوخته معالجه مي‌گردند، و امروزه ما مي‌دانيم كه اسفنج يك نوع حيوان دريائي است كه داراي يد مي‌باشد.

جذب، پخش، بيوترانسفورماسيون و دفع داروها

براي اينكه دارو در اورگانيسم يك اثر داروئي ايجاد نمايد، بايستي كه در غلظت كافي با سلول‌هاي مخصوص گيرنده (رسپتور) و يا قسمتي از سلول تماس پيدا نمايد. بين مصرف دارو و ظهور اثر فارماكولوژيكي جريانات بسيار پيچيده‌اي وجود دارند.

در تزريق داخل وريدي، دارو (فارماكون) مستقيمأ وارد جريان خون شده و در انواع ديگر استعمال بايستي كه فارماكون ابتدا جذب گردد. در مصرف خوراكي جذب از راه دستگاه گوارشي (كانال معده، روده) و در تزريق داخل عضله‌اي جذب از نسوج انجام مي‌گيرد. البته در تمام موارد و هميشه بايستي كه يك حالت تعادل در پخش بوجود آيد كه تمامي بدن را در برگيرد.

اولين شرط براي جذب يك تركيب، حلاليت و پخش ظريف آن است. چون ديواره سلول‌ها داراي كاراكترليپوئيدي است بنابراين در اينجا فاكتور مهم، ضريب پخش بين فاز آبي و فاز ليپوفيل مي‌باشد و فقط تركيبات چربي دوست مستقيمأ جذب مي‌شوند. به طور كلي داروهائي كه از راه خوراكي مصرف مي‌شوند، عمدتأ در روده باريك جذب مي‌گردند. داروها توسط جريان خون به كبد رسيدع و تا حدي مجددأ با صفرا وارد روده گرديده. فسمتي ديگر از آنها بدون تغيير و يا پس از تغييرات شيميائي با جريان بزرگ خون در بدن هدايت مي‌گردند. در جذب از ركتوم قسمت عمده‌اي از دارو مستقيمأ و بدون اينكه از كبد بگذرد وارد جريان بزرگ خون مي‌گردد.

پس از جذب موادي كه وارد جريان خون شده‌اند در بدن توزيع ميگردند. اين عمل پخش از جريان خون را پنتراسيون نامند. اين عمل بيشتر از راههاي اسموتيك و به علت وجود اختلاف در غلظت (ديفوزيون) انجام مي‌گيرد. از طرفي ديگر تمايلات اختصاصي نيز مهم مي‌باشند. تعداد بسياري از داروها به پروتئين‌هاي مخصوصي بسته شده و با آنها حمل شده و يا توسط آنها در يك مكان نگه داشته مي‌شوند. تعدادي نيز وارد غشاء سلول‌ها گرديده بعضي ديگر نيز در سطح خارجي فازها تغليظ شده و سپس جذب مي‌گردند. در اينجا بارهاي الكتريكي ايجاد يون‌ ها و نيز pH رل مهمي را بازي مي‌كنند.

پس از ظهور در جريان خون در اكثر داروها دفع كليوي آغاز مي‌گردد. اين عمل اغلب بين پنج تا ده دقيقه از مصرف اورال شروع شده و حداكثر دفع در ظرف يك تا دو ساعت بوجود مي‌ايد. بايد ذكر نمود كه عمل دفع مي‌تواند روزهاي متوالي نيز طول بكشد. مقادير زياد از دارو همچنين در مدفوع ظاهر مي‌شوند در اينجا معمولأ باقيمانده‌هاي جذب نشده دارو كه از راه خوراكي مصرف شده‌اند در مدفوع هستند. راههاي ديگر دفع مانند بازدم و آب دهان از لحاظ مقدار رل مهمي را به عهده ندارند.

تغيير شكل شيميائي (بيوترانسفورماسيون، متابوليزاسيون) داروي مصرف شده در همه جاي بدن انجام پذير بوده و اكثرأ توسط آنزيم‌هاي ميكروزوم سلول‌هاي كبدي انجام مي‌گيرد. همچنين متابوليزه شدن داروها توسط آنزيم‌ها در خون و در سيتوپلاسم اورگان‌هاي مختلف بدن مانند كليه‌ها، ريه‌ها و عضلات نيز مقدور مي‌باشد. توسط اين فعل و انفعالات ممكن است كه از دارو تركيبات موثرتر و يا سمي تر ايجاد شوند. اكثرأ توسط بيوترانسفورماسيون تركيبات هيدروفيل تري بوجود مي‌ايند. از مهمترين آنزيم‌هائي كه عمل هيدروكسيله شدن دارو را موجب مي‌شوند مي‌توان سيتوكروم ـP ـ 450 را كه در ميكروزوم‌ها وجود دارد نام برد. در اين مورد جرئيات ديگر ناشناخته هستند. نتايج آزمايشات بر روي حيوانات را نمي‌توان براي يك انسان نير يكسان دانست. همچنين جانوران مختلف ايجاد متابوليت‌هاي مختلف از يك دارو مي‌نمايند.

در سالهاي گذشته با بكار بردن تركيبات مارك‌دار (نشان شده) پيشرفتهاي زيادي در اين رشته حاصل شده است، چون بدين وسيله مي‌توان راههاي حركت و تغيير دارو در بدن را دقيقأ مشخص نمود.

 

متابوليسم

متابوليسم جمع تمام واكنشهاي شيميائي براي بيوترانسفورماسيون مواد اندوژن و اگزوژن در سلول‌هاي زنده بدن انسان و حيوانات مي‌باشند. به عبارت ساده‌تر مي‌توان متابوليسم را تغييرات ملكول‌هاي مواد توسط آنزيم‌ها دانست. همه سلول‌ها در ارگان هاي مختلف داراي قدرت يكنواخت براي بيوترانسفورماسيون نيستند. در متابوليسم فيمابيني تغيير شكل شيميائي مواد غذائي به تركيباتي كه قابليت مصرف در بدن دارند، بين كاتابوليسم و آنابوليسم اختلاف زير وجود دارد:

كاتابوليسم ـ تجزيه مواد غذائي و پروتوپلاسم به مواد ساده‌تر.

آنابوليسم ـ ساخته شدن تركيبات جديد از مواد ساده‌تر.

اين واكنشها به نزديكترين وجهي با ايجاد انرژي همراه هستند و انرژي توليد شده به تركيب انرژي‌دار ادنوزين تري فسفات (ATP) بسته مي‌شوند. براي هر مرحله از متابوليسم، كاتاليزورهاي بيولوژيكي لازم هستند كه آنها را آنزيم و يا فرمانت مي‌نامند. اين آنزيم‌ها بسيار ويژه بوده و مسئول اين امر هستند كه يك تركيب مشخص در زمانهاي معيني، تحت واكنش بخصوصي قرار گيرد. آنزيمها معمولأ غيرفعال هستند و زماني فعال مي‌شوند كه با يك ملكول آلي غير پروتئيني كه ما آنراكوانزيم مي‌ناميم بستگي پيدا نمايند. آنزيم‌ه قادر هستند كه هم در داخل و در خارج سلول فعاليت داشته باشند و زماني كه از سلول خارج شوند بيشتر در تجزيه و هضم مواد غذائي دخالت مي‌نمايند (مانند آنزيم‌هاي شيره هاضم، آب دهان و مايع پانكراس). آنزيم‌ها را معمولأ با اضافه كردن اصطلاح آزبه‌اسم سوبسترات مانند ليپاز يا توسط واكنشهائي كه در آن دخالت دارند مانند دهيدروژنازو يا ترانس آميناز نامگذاري مي‌نمايند. بعضي از آنزيم‌ها نيز داراي نام اختصاصي مي‌باشند (مانند پپسين در پيره معده، تريپسين در شيره پانكرانس كه به روده مي ريزد و پتيالين در آب دهان). بدين جهت تغيير و تحولات (ترانسفورماسيون) بيو شيميائي مي‌توانند در آب دهان، شيره معده، شيره روده، و يا پس از جذب توسط جريان خون و لنف در نسوج و اورگان‌ها انجام پذيرند.

همان آنزيم‌هائي كه براي متابوليسم كربوهيدرات‌ها (آميلاز)، پروتئين‌ها (پپتيداز) و چربيها (ليپاز) مسئول هستند در تجزيه و تغيير شكل بيولوژيكي مواد داروئي نيز شركت دارند. براي اينكه يك عمل متابوليسم در جريان افتد بايستي كه آنزيم حاوي پروتئين دست كم با سه نقطه دارو بستگي پيدا نمايد و اين عمل در حقيقت همان اصل بستگي دارو به پروتئين پلاسما، پروتئين نسوج و يا گيرنده مي‌باشد. همان طور كه اختلافاتي در تمايل داروها به پروتئين وجود دارد، همان طور هم در عمل متابوليسم اختلافاتي در تمايل دارو و آنزيم به چشم مي‌خورد. دين جهت نيز در عمل متابوليسم يك رقابت براي نقاط تماس يكسان توسط داروهاي مختلف وجود دارد. چنانچه دو دارو يا بيشتر كه آنزيم‌هاي يكسان را براي متابوليزاسيون لازم دارند، همزمان و با غلظتهاي مساوي در خون و يا در بافتها وجود داشته باشند فقط يكي از آنها بيشتر بسته شده و متابوليزه مي‌شود، در صورتي كه دارو ديگر تا زماني كه داروي اولي به طور كامل تجزيه نشود تقريبأ به صورت غيره متابوليزه مي‌مانند. به همين دليل است كه از داروهائي كه همزمان به مريض داده مي‌شود، فقط يكي از آنها مي‌تواند داراي زمان اثر فارماكولوژيكي طولاني‌تر باشد. به عنوان مثال براي اين نوع واكنشهاي رقابتي براي ايجاد بستگي با نقاط تماس آنزيم، مي‌توان دي سولفيرام را نام برد كه براي ترك اعتياد به الكل مورد استفاده قرار مي‌گيرد. دي سولفيرام با ممانعت از عمل آنزيم استالدئيد اكسيداز از متابوليزه شدن استالدئيد بوجود آمده پس از مصرف الكل اتيليك، جلوگيري نموده باعث اكومولاسيون (جمع شدن) استالدئيد در بدن شده و ناراحتيهائي از قبيل فشار زياد جريان خون به سمت سر، ضربان شديد قلب، عرق نمودن زياد و حالت تهوع بوجود مي‌آورد.

واكنشهاي متابوليسمي بستگي به عامل آن نيز دارند (مقصود از عامل شخص و يا حيوان است). فاكتورهاي عمده بر واكنشهاي متابوليكي عبارتند از: 1ـ انسان و يا حيوان، 2ـ نوع حيوان، 3ـ جنسيت، 4ـ سن.

به عنوان مثال سولفاميدها توسط خرگوش استيله شده و به صورت استيله دفع مي‌شوند. بر خلاف آن سگ اصلأ قادر به متابوليزه نمودن سولفاميد نيست و اگر به سگ سولفاميد داده شود آنرا بدون تغيير و همان طور خالص توسط ادرار دفع مي‌نمايد. انسان و موش هر دو عمل بالا را انجام مي‌دهند يعني سولفاميد را تا اندازه‌اي بدون تغيير و تا اندازه‌اي پس از استيله كردن دفع مي‌نمايند. يك مثال جالب در اينجا يكي از مشتقات سولفاميد‌ةا به نام تولبوتاميد است كه به عنوان داروي ضد قند خوراكي مورد مصرف قرار مي‌گيرد:

اين تركيب در انسان و حيواناتي نظير خرگوش، موش صحرائي و خوكچه دريائي متابوليزه شده. گروه متيل آن در موضع 4 ابتدا به گروه الكلي و سپس به گروه كاربوكسيل اكسيده مي‌شوند:

در سگ گروه متيل تغييري نمي‌نمايد، بلكه گروه بوتيل (C₄H₉) تجزيه مي‌شود. به دلائل فوق نتايج آزمايشاتي كه راجع به عمل متابوليسم بر روي حيوانات انجام مي‌گيرد، نمي‌تواند هميشه براي انسان نيز وفق دهند. حتي در مورد حيوانات نيز عمل متابوليسم بستگي به خانواده حيوان دارد مثلأ بعضي انواع موش صحرائي باعث مزدوج شدن فنل و ايجاد استرهاي سولفوريك اسيد مي‌شوند ولي بعضي انواع ديگر آنرا با اسيد گلوكورنيك تركيب مي‌نمايند. اختلاف در متابوليزاسيرن در بعضي موارد بستگي به جنسيت انسان و يا حيوان نيز داردو البته اين اختلاف بيشتر يك اختلاف در سرعت متابوليزاسيون در جنس مذكر و يا مونث است مثلأ بعضي داروها مانند هگزاباربيتال، نيكوتين، استريكنين و پيكروتوكسين داراي زمان اثر فارماكولوژيكي طولاني‌تر در موشهاي صحرائي مونث هستند تا موشهاي مذكر. سن انسان و يا حيوان مورد آزمايش نيز از فاكتورهائي است كه در اختلاف در عمل متابوليزاسيون رلي به عهده دارند.

در نوزادان اغلب آنزيم‌هائي كه براي متابوليزاسيون لازم هستند اصلأ وجود نداشته و يا اينكه فعاليت آنها خيلي كم بوده و با بالا رفتن سن (بخصوص در هفته اول تولد) فعاليت آنها نيز زياد مي‌شود. اين موضوع مهمي است كه بايد در مورد دارو و بخصوص مقدار آن براي نوزادان هميشه در نظر باشد. فاكتورهاي ديگر براي اختلاف در متابوليزاسيون عبارتند از رژيم هاي غذائي، مقدار داروي مصرف شده و حالات پاتولوژيكي در اثر بيماري مخصوص. براي به جريان افتادن يك واكنش متابوليكي وجود آنزيم حاوي پروتئين و بستگي آن با حداقل سه نقطه دارو لازم است. عضو اصلي براي متابوليزاسيون كبد است و اين موضوع هم براي مواد طبيعي و تركيبات اندوژن و هم براي دارو صدق مي‌نمايد. عوامل بيوشيميائي كه براي واكنشهاي آنابوليك و كاتابوليك مسئول هستند بيشتر در رتيكول اندوپلاسماتيك سلول‌هاي كبد جايگزين هستند. سلول زنده از قسمتهاي زيادي تشكيل شده است كه يادآوري بعضي از ايم بخشها و يا اعضاي سلول براي اين بحث مهم است:

الف) رتيكول اندوپلاسماتيك و يا ارگاتوپلاست‌ها،

رتيكول‌هاي اندوپلاسماتيك، سيستم‌هاي لوله مانند در سلول هستند كه علاوه بر وظائف زير براي انتقال بين سلولي نيز مسئل مي‌باشند. ارگاتوپلاست‌ها از نظر شكل و عمل به دو دسته تقسيم مي‌شوند:

رتيكول اندوپلاسماتيك ناهموار كه در اطراف سطح خارجي آنها ريبوزوم‌ها قرار دارند. اين رتيكول‌ها مسئول سنتز پروتئين مي‌باشند.

اغلب آنزيم هائي كه باعث متابوليزاسيون داروها مي‌شوند در رتيكول‌هاي اندوپلاسماتيك مسطح وجود دارند. در اثر انجماد و هموژنيزاسيون و سپس اولتراسانتريفوژ از سلول‌ها يك فراكسيون با ذرات بسيار ريز بدست مي‌ايد كه آنرا فراكسيون ميكروزومي نامند. اين فراكسيون از رتيكول‌هاي اندوپلاسماتيك، دستگاه گولژي و ريبوزوم‌ها تشكيل گرديده و اجزاء اين فراكسيون براي اعمال دآلكيله كردن، دآمينه كردن، هيدروكسيله كردن و كنژوگه كردن مسئول هستند.

 

 

منابع و مآخذ:

 

1 ـ شيمي داروئي (جلد اول و دوم ) ، ترجمه :دكتر عباس شفيعي و دكتر و دكتر عليرضا قنبر پور مؤلف : كورولكوواس ‚ اندرياس

 

2 ـ شيمي داروئي آلي ‚ تاليف : دكتر غلامعلي كاظمي فرد

 

3 ـ داروشناسي ‚ تاليف : كانزونك ‚ برترام ج

 

4 ـ فارماكولوژي (دارو شناسي )‚ تاليف : دكتر مجيد خورسند

 

5 ـ داروها ـاثر متقابل ‚ تاليف : فريدون ملك زاده

 

6 ـ دارو سازي ـ صنعت و تجارت ‚ تاليف : منوچهر غروري

 

7 ـ روشهاي نوين تجزيه شيميائي گياهان ‚ تاليف : ج . ب .هاربورن

 

9 ـ اطلاعات و كاربرد باليني داروهاي ژنريك ايران

 

10 ـ دارونامه رسمي ايران ( وزارت بهداشت ‚ درمان و آموزش پزشكي ) ‚ 1378

 

11 ـ دستور كار ها و مستر فايلهاي موجود در آزمايشگاه كنترل كيفي

 

 

تعداد صفحات:84

متن کامل را می توانید دانلود نمائید چون فقط تکه هایی از متن در این صفحه درج شده (به طور نمونه) و ممکن است به دلیل انتقال به صفحه وب بعضی کلمات و جداول و اشکال پراکنده شده یا در صفحه قرار نگرفته باشد که در فایل دانلودی متن کامل و بدون پراکندگی با فرمت وردwordکه قابل ویرایش و کپی کردن می باشند موجود است.